Geçmişten günümüze uygulanmış olan Ekonomik Sistemler

İnsanların, ilk toplumları oluşturmaya başladıkları günlerden itibaren iktisadi sorunlar da toplumların oluşumun beraberinde gelmiştir. Bir toplumda, toplumda bulunmakta olan bireylerin sınırsız arzu ve isteklerini sınırlı kaynaklar kullanılarak nasıl karşılanacağına ilişkin temel soruların cevapları o toplumun uygulamakta oldukları ekonomik sistemde bulunmaktadır.

Tarih sahnesinde insanoğlu bir çok iktisadi düzen uygulamıştır bunların bazıları başarılı olurken bazıları ise başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Teorik olarak baktığımız zaman başlıca 3 ekonomik sistem ön plana çıkmaktadır bunlar:

- Gelenekçi Sistem

- Kapitalist Sistem

- Sosyalist Sistem olarak sıralanabilir.

Ancak bu üç ekonomik sistemin yanında bir de kapitalist ve sosyalist sistemin belirli temellerini esas olarak almış olan ve bir karma sistem olan Karma Ekonomik Sistem de dördüncü ekonomik sistem çeşidi olarak günümüz ekonomik düzeninde ön plana çıkmaktadır.

Gelenekçi Ekonomik Sistem nedir?

Gelenekçi ekonomik sistem, adından da anlaşılacağı gibi ekonomik faaliyetlerin alışılagelmiş gelenek ve görenekler çerçevesinde yürütüldüğü durağan bir ekonomik sistem olarak tanımlanabilir. Geleneksel ekonomik sistem ile yönetilmekte olan toplumların çoğu, özellikle 20. yüzyıla gelindiğinde sosyalist veya kapitalist ekonomik sistemlerin etkisi altında kalmışlardır ve etkisi altında kaldıkları sistemin iktisadi gerçeklerine doğru eğilim göstermişlerdir. Bundan dolayı günümüz 21. yüzyıl ekonomik sisteminde gelenekçi ekonomik sistem ile yönetilmekte olan herhangi bir ülke bulunmamaktadır.

Kapitalist Ekonomik Sistem nedir?

Kapitalist sistemin başlıca özelliklerine bakmamız gerekirse:

- Özel Mülkiyet hakkı

- Serbest Piyasa mekanizması

- Merkeziyetçi karar mekanizmasının bulunmaması

- Maddi teşvikler gibi özelliklere sahip olduğunu görürüz.

Kapitalist sistemde üretim faktörlerinin büyük bir çoğunluğu özel iştiraklerin elinde bulunmaktadır. Piyasa mekanizmasına göre üretim faktörleri tarafından üretilmekte olan mal ve hizmetler serbest piyasa koşulları altında satılabilmektedirler. Faktör piyasalarında üretim faktörlerinin, ürün piyasalarında ise mal ve hizmetlerin fiyatları arz ve talep seviyeleri uyarınca belirlenmektedir. Kapitalist sistemde ayrıca bulunmakta olan döviz piyasalarında ise döviz kuru fiyatları belirlenmektedir.

Kapitalist sistemde karar mekanizmasını incelememiz gerekirse fazla merkeziyetçi bir mekanizmaya sahip olmadığı gözlemlenecektir. Kapitalist sistemde piyasanın güncel gidişatına ve geleceğine dair kararlar özgür bir şekilde satıcılar tarafından alınmaktadır ve bunun neticesi olarak da fiyatlar ve istihdam edilecek olan insan sayısı, mal ve hizmet miktarları belirlenmektedir.

Kapitalist ekonomik sistemde gerekse ne kadar mal üretileceğinden tutun da bu üretim için kaç kişinin istihdam edileceğine kadar bütün kararlar piyasadaki fiyatlara göre belirlenmektedir. Ayrıca kapitalist ekonomik sistemde fiyatlar bir teşvik unsuru olarak öne çıkmaktadır. Kapitalist ekonomik sistemde genellikle fiyat arttıkça piyasaya sunulmakta olan faktör, mal ve hizmet de artış göstermektedir. Kapitalist sistemde devlet yapısının temel görevi güvenliği ve huzuru sağlamaktır . Devletin ekonomik hayattaki görevleri ise piyasaların en iyi şekilde çalışabilirliğini sürdürebilmesi amacıyla gerekli yasal düzenlemeleri yapmak, uygulamak ve özel sektör faktörlerini teşvik etmektir.

Sosyalist Ekonomik Sistem nedir?

Sosyalizm nedir ve sosyalist ekonomik sistem nedir sorularına cevap vermemiz gerekir ise:

Sosyalist sistemin bir diğer deyişle Marksist sosyalist sistemin başlıca özelliklerini sıralarsak:

- Devlet mülkiyeti

- Merkezi planlama

- Merkeziyetçi karar mekanizması

- Devlet teşvikleri olarak sıralanabilir.

Sosyalist ekonomik sistemde doğal kaynaklar ve hammadde devletindir ve yapılmış olan ekonomik kalkınma planları ve üretim planları uyarınca devletin izin verdiği oranda mal ve  hizmet üretimi yapılmaktadır. Bulunmakta olan kıt kaynakların ne şekilde kullanılacağına ve hangi talep grubunu karşılayacak arzın öne sürüleceğine de devlet kuruluşları karar vermektedir. Üretilecek olan mal ve hizmetlerin kapsamını yine ne talep edildiğinden çok devlet görevlilerin karar mekanizmalarına bağlıdır.

Kapitalist ve Sosyalist ekonomik sistemleri arasındaki farklar nelerdir?

Kapitalist sistemde üretilecek olan mal ve hizmetler piyasalarda tüketicilerin eğilimlerine uyarınca oluşturulduğundan kaynakların tam istihdamının yani üretim etkinliğinin yanı sıra ekonomik etkinlik de saplanmaktadır Buna karşılık sosyalist ekonomik sistemde, üretilecek olan mal ve hizmetler tüketicilerden çok devletin vereceği kararlara bağlı olacağı için; üretim etkinliği sağlansa bile tüketicilerin  talep etmiş oldukları mal veya hizmet karşılanmayacağından azami mutluluk ve azami fayda da minimuma inmektedir. Nitekim, Sovyetler Birliği deneyiminde, tüketiciler açısından bazı mal ve hizmetler fazla diğer bazı mal ve hizmetler de yetersiz miktarlarda üretilmesi ve yetersiz miktarda üretilen mallardan satın alabilmek için tüketici konumunda olan halk uzun kuyruklar oluşturmuşlardır.

Karma Ekonomik Sistem nedir?

Karma ekonomik sistemin özelliklerine baktığımız zaman hem sosyalizmin hem de kapitalizmin etkisi altında kalmış olan ve her iki sistemin de içerisinde bulunan unsurları karma bir şekilde benimsemiş olan bir ekonomik sistem olduğunu kolayca görebiliriz.

Karma ekonomik sistemde mülkiyet haklarının bir kısmı sosyalist ekonomik sistemde olduğu gibi devletin iradesi altındayken bir kısmı da özel iştiraklerin iradesi altında bulunmaktadır. Piyasa ekonomisinin yanı sıra karma ekonomik sistemde; özel sektör için özendirici ancak kamu sektörü için emredici bir yapı bulunmaktadır. Bu duruma bağlı olarak da alınacak olan iktisadi kararlar zaman zaman piyasalar tarafından verilirken zaman zaman da doğrudan devletin ekonomik planları uyarınca verilmektedir. Ayrıca karma ekonomik sistemde teşvikler ise maddi olmaktan çok manevi bir boyuta sahiptir.