Hiperenflasyon Nedir?

Hiperenflasyon, enflasyon oranının yıllık yüzde 200’den fazla olması demektir. Gelişmekte olan ülkelerde, özellikle 50-60 yıl önce hiperenflasyon sıkça görülüyordu. O dönemin ekonomistleri, para basmanın enflasyon yaratmayacağını düşünmüş ve bol keseden basılan karşılıksız banknotların hiperenflasyona yol açtığını görünce büyük bir hezeyana uğramışlardı. Bu konuda gösterilebilecek en önemli örnek, Almanya’nın 1923 hiperenflasyonudur, o dönem gelişmiş olan enflasyon oranı günde yüzde 20 idi. Yani o zamanlarda marketten 10 marka alınan bir ürün, sadece 2 gün sonra 14,2 marka satılmakta idi.

 Hiperenflasyon Nedir?

Hiperenflasyon, ani besin kıtlığında, savaş zamanlarında ve çok kötü ekonomik yönetimlerde yaşanabilen enflasyon oranın yıllık yüzde 200’ü geçmesi durumu olarak izah edilebilir. Normal koşullarda enflasyon oranı yüzde 200’ü geçemez. Zira böyle bir enflasyon oluşabilmesi için, üretimi yüzlerce kat azalan ve sık tüketilen ürünlerin olması gerekir. Bu da genellikle savaş zamanı olmaktadır. Buna ek olarak, para arzında sürekli olarak genişlemeye gidilmesi (para basılması) enflasyon oranının sürekli artarak hiperenflasyon oluşmasına yol açar.

Enflasyon Nedir, Oluşma Mekanizması Nasıl İşler?

Hiperenflasyonun açtığı etkileri bilebilmemiz için, öncelikle enflasyon ne demek bunu bilmemiz gerekir. Enflasyon, mal ve hizmetlerdeki süregelen artış oranını ifade etmektedir. Çoğunlukla enflasyon düştü denince insanlar fiyatlar düştü sanar, fakat durum böyle değildir. Enflasyon fiyatların yukarı yönlü hareket hızını ifade eder. Örneğin bir ülkede yüzde 20 enflasyon varsa, ürün ve hizmetlerin fiyatı bir yılda yüzde 20 artmış demektir, enflasyon yüzde 10’a düştüğünde, geçtiğimiz yıl yüzde 20 artışa kıyasla bu yıl yüzde 10 artmış, yani enflasyonda bir düşüş görmüşüz demektir.

Enflasyon Çeşitleri

·         Maliyet Enflasyonu

·         Talep Enflasyonu

Maliyet Enflasyonu

Bir kafede latte satıyorsanız öncelikle espresso ve süte ihtiyacınız var demektir.  Tabi ki üretimdeki tek ana faktör bu değildir. Espresso makinesinin yaktığı elektrik, ödediğiniz kira, çalışana ödenen maaş, vergiler ve diğer faturalar, yaptığınız latteyi kaça satacağınızı belirler, çünkü maliyet kalemleri arasındadır. Bu maliyet kalemleri içerisinde herhangi bir artış, satacağınız latte fiyatını da artırmanıza sebep olur. Örneğin, sütün litre fiyatı 7 liradan 10 liraya, kahvenin kilosu 120 liradan 200 liraya çıkarsa, satacağınız latteye en az yüzde 30-40 zam yapmanız gerekecektir. İşte buna maliyet enflasyonu diyoruz

Talep Enflasyonu

Talep enflasyonu, yönetimi nispeten daha kolay bir enflasyon çeşididir. Bir ürünün miktarı az fakat talebi yüksekse bu enflasyona sebep olur. Mesela elinizde kıymetli antika bir saat var ve 10 bin liradan satışa koydunuz, bir de baktınız ki 150 mesaj gelmiş aralarında daha fazla para ödemeye razı onlarca kişi var. Saati 10 bine satar mısınız? Muhtemelen hayır. Talep enflasyonu bu şekilde oluşan bir mekanizmaya sahiptir.

Talep enflasyonunu iyi bir şekilde açıklayan bir diğer örnek ise, maske fiyatları olabilir. Bildiğiniz gibi, bundan 2 yıl önce ciddi bir pandemi sürecine başladık. Bu süreçte ülkemizde yıllık maske üretimi birkaç milyon adet ile sınırlı idi. Fakat pandemi süreci başladığında haftalık satılan maske sayısı 2 milyon adetten fazlaydı. Ani bir kriz yaşadık ve 50 adet maske fiyatı 10 lirayken, bir anda 250 liraya çıktı ve çoğu insan maske alamadı. İşte bu ani yükselen talebin sonucu oluşmuş %2400 oranında bir enflasyondur. Maskeler hızlıca üretilmeye başladığında maske fiyatları düştü ve 50 adet maskeyi yeniden 15 lira civarı bir fiyata alabilir hale geldik.

Hiperenflasyon Olursa Ne Olur?

Hiperenflasyon nedir diye soranların bir çoğu, hiperenflasyon olduğunda ne olacağını da bilmemektedir. Hiperenflasyonun bilinen en büyük etkisi, paranın hızla değer kaybetmesi sebebiyle insanların fakirleşmesidir. İnsanlar, paranın bunca hızla değer kaybetmesine alışamaz bu nedenle fiyatları sürekli daha yüksekten koyarak daha sabit bir fiyat izlenmesini sağlar.  Fakat bu durumu daha da kötüleştirir, zira oluşan enflasyon oranından daha yüksek bir enflasyona yol açar.

Hiperenflasyon genellikle belirli bir seviyede kalmaz. Sorun çözülmediği sürece enflasyon oranı giderek artar ve sonuç olarak kullanılan para birimi itibarsızlaşır ve kimse kullanmaz. Hiperenflasyonun olduğu ülkelerde para birimi olarak döviz, altın kullanılır. Bu durum, enflasyonun giderek daha da artmasına yol açar.

Hiperenflasyon Nasıl Önlenir?

Hiperenflasyon nedir nasıl önlenir çoğu iktisatçı bunu bilir, hiperenflasyonun tedavisi basittir daha ortaya çıkmadan önce belirti ve bulgu verir. Bu alınan önlemler, hiperenflasyon gelişmesini engelleyebilir. Fakat hiperenflasyonun tek bir çözümü yoktur, oluşum nedenine göre değişir.

Dolarizasyon Kaynaklı Hiperenflasyon

Dolarizasyon, insanların dolar veya diğer dövizleri yatırım yapmaya başlaması, yerli para biriminin kullanımının azalması demektir. Dolarizasyon belirli bir büyüklüğün üzerindeyse, ticarette de artık dolar kullanılmaya başlanmış demektir. Dolarizasyon genellikle zaten kötüleşmiş bir ekonominin sonucu olarak gelişir, sorunun ana kaynağı olmasa da, en çok kötüleştiren faktör olabilir bu nedenle müdahale edilmesi gerekir.

Müdahale Çeşitleri

1-      Sermaye Kontrolü

2-     Döviz Satımı

Sermaye Kontrolü

Bireylerin döviz almalarının engellenmesi veya döviz satışının kotalara bağlanması durumudur. İnsanlar döviz satabilirler, fakat döviz alamazlar ya da belirli bir limitle alabilirler. Sermaye kontrolü, dolarizasyonu büyük ölçüde çözen bir müdahaledir. Fakat antidemokratik bir harekettir ve sonuçları olur.

Döviz Satımı

Merkez Bankası’nın veya kamu kurumlarının ellerinde tuttukları döviz birikimlerinin satılması yoluyla yerli para biriminin değerinin artırılması ve bunun sonucu olarak da, dövizleşmenin engellenmesi amaçlanır. Sermaye kontrolüne kıyasla çok daha az işe yarar fakat demokratik bir harekettir.

Ürün Kıtlığı Sebebiyle Oluşan Hiperenflasyon

İnsanların en çok para harcadığı ürün grubu genellikle gıdadır. Gıda grubunda en çok tüketilen ürünler, ekmek, beyaz et, yumurta ve peynir gibi hayvansal gıdalar, undan üretilmiş ürünlerdir. Tarım ve hayvancılık alanında yaşanmış bir kriz, bu ürünlerin temininde sıkıntı çıkarabilir. Eğer ülkenin ihracat geliri iyiyse, bu sıkıntıyı ithalat yoluyla çözer. Fakat fakir bir ülkeyse yaşanacak olan kıtlık, hiperenflasyona yol açar.

Müdahale Yolları

·         İthalat

·         Global Yardım

İthalat

Zengin ülkeler bu sorunu ithalat yaparak çözebilirler. Örneğin, ülkede süt üretiminin azalmasından dolayı süt ve peynir gibi ürünlerin fiyatları yükselebilir. Bu durumda fiyatların daha ucuz olduğu ithalat yolunu seçebilir ve ithalat yaparak sorun çözülebilir. Fakat ülke cari fazla veren (cari fazla: ülkeye giren dövizin, çıkan dövizden fazla olması) bir ülke değilse, bu durumda bu sorun bu yolla çözülemez.

Global Yardım

Özellikle Afrika’daki ülkeler gibi, diğer ülkelerden veya yardım kuruluşlarından yardım talep ederek, sorunu kısmi bir süreliğine çözebilirler.

Para Basımı Nedeniyle Oluşan Hiperenflasyon

Eğer para basarsanız enflasyonu yükseltirsiniz, para basma oranınız, büyüme oranı ile aynı olmalıdır. Yani, eğer ekonomi yüzde 3 büyüdüyse, para arzını artırmanız, enflasyonu yükseltmez, fakat yüzde 3 büyüyen ekonomide yüzde 10’luk bir arz artışı yüzde 7 civarında bir enflasyon yaratacaktır.

Bazen bir miktar enflasyon yaratmak faydalı olabilir. Çünkü talep artmazsa üretim de artmaz. Bu nedenle yüzde 2 büyüyen bir ekonomide yüzde 4’lük parasal genişleme normal kabul edilir.  Fakat bazı ülkeler, büyüme oranından fazla basılan paranın enflasyon yaratmayacağını düşünebilir ve para basabilirler. Bu durumda hiperenflasyon oluşabilir.

Müdaheleler

1-      Faiz oranının artırılması

 Faiz Artışı

Faizi artırırsanız, normalde harcanacak parayı piyasadan çekersiniz böylece talep düşer ve enflasyon da azalır. Enflasyonu düşürücü etki göstermesi için, enflasyon oranın üzerinde olması gerekir. Bu yükseklik, ülkedeki risklere göre değişir. Örneğin, riskli bir ülkeyseniz, ülkenize döviz çekebilmek için, yüzde 200 enflasyon oranının olduğu yerde yüzde 250 faiz vermeniz gerekebilir, risksiz bir ülkede yüzde 210 bile tatmin edici bir düşüş sağlar.

Faiz artışının akabinde, (etkisi birkaç ay sonra başlar) enflasyonda azalma görülecektir. Bu azalmayı takiben düzenli olarak faiz oranları düşürülür ve enflasyon kontrol edilir. Tekrar yaşanmaması için, para basılmaması gerekir.

Süper Enflasyon Nedir?

Süper enflasyon, genellikle iktisatçıların değil halkın kullandığı bir terimdir. Çok yüksek enflasyon oranını ifade etmek için kullanıldığı biliniyor. Süper enflasyon ifadesinden kast edilen yüzde 30 ve üzeri enflasyon olabilir.