Dünyadaki merkez bankaları ve Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
20. yüzyıldan önce merkez bankaları ihraç bankası veya milli banka olarak tanınırdı. Ardından niteliklerini geliştiren merkez bankaları dünya ekonomisi için oldukça önem arz etmekte. Dünyada merkez bankalarının kuruluşu ve TCMB'nin tarih ve işlevine kısaca göz atalım
Hemen her ülkede para ve kredi işlerinin ekonomik ihtiyaca göre ayarlanması mecburiyeti nedeniyle devletin ve bankaların kısa vadeli kredi ihtiyacını karşılayan nihai bir kredi kurumuna ihtiyaç duyulması tüm dünya devletlerinde merkez bankalarının kurulmasına sebep olmuştur. Banknot çıkarma yetkisine sahip olan, reeskont ve faiz oranlarını indirmek veya yükseltmek, açık piyasa işlemlerini sürdüren, kredinin belli ölçüler içinde dağılımını denetleyen, bankaların bulundurmakla yükümlü oldukları kanuni karşılık oranlarının tespiti gibi elinde etki araçları bulunan merkez bankalarının ülke ekonomilerindeki rolleri çok önemlidir. Eğer merkez bankaları gibi bir kredi kurumu olmasaydı para arzının ekonominin ihtiyacına göre ayarlanması mümkün olamazdı.
Merkez bankalarının yaptığı işler:
- Ülke ekonomisinin ihtiyaçlarına uygun olarak banknot çıkarırlar. Bu amaçla kendilerine banknot çıkarma yetkisi verilmiştir.
- Devletin haznedarlığı görevini yaparlar.
- Mali ve iktisadi konularda devletin danışmanıdırlar.
- Ticaret bankalarına ait para rezervlerini muhafaza ederler.
- Ülkenin uluslararası ödeme araçlarını muhafaza ve idare ederler.
- Reeskont yaparlar ve son ödünç verme yeridirler.
- Bankalar için takas, tasfiye ve hesaptan hesaba nakil merkezidirler.
- Krediyi tanzim ve kontrol ederler.
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası'ın kuruluşu ve amacı:
Kuruluşu:
Türkiye’de merkez bankacılığının başlangıcı, 1847 yılında Galata Bankerlerinin hükümetten Osmanlı İmparatorluğu’nun dış ödemelerini gerçekleştirmek üzere ''Dersaadet'' isimi bankayı kurma iznini almasına dayanmaktadır. Ülkemizde yabancı sermaye ile kurulan Osmanlı Bankasına 1863’te banknot çıkarma imtiyazı verilmiş ise de bu banka gerçek anlamda bir merkez bankası olmaktan uzak kalmıştır. Ülkemizde nihai kredi kurumu rolünü oynayan bankaya 1930’da Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın (Merkez Bankası, TCMB, Banka) faaliyete başlamasıyla kavuşulmuştur. Merkez Bankası 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 Sayılı Kanun ile kurulmuştur.
Merkez Bankası’nın temel amacı ülkenin ekonomik kalkınmasını desteklemektir. Bu amaçla reeskont oranlarını belirleyecek; para piyasasını ve paranın dolaşımını düzenleyecek; Hazine işlemlerini yerine getirecek; Türk parasının değerini korumak için hükümetle ortaklaşa tüm önlemleri alacaktı. Bununla birlikte para ve kredi politikasını kalkınma planları ve yıllık programlara uygun bir tarzda yürütmek, hükümetle işbirliği içinde ulusal paranın iç ve dış değerini korumak, hacim ve tedavülünü düzenlemek ve bankalara ödünç para verme işlemini yürütme amaçları güdülmüştür.
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının amacı:
- Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri alınması ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlenmesi.
- Türk lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerinin yapılmasıdır.